غیرت و آثار آن از دیدگاه قرآن و حدیث

غیرت در لغت و اصطلاح

غیرت از لحاظ لغوی به معنای حمیت، غضب و رَشک بردن است.[1] این صفت در قالب مطلوبش، از شجاعت، بزرگ منشی و قوت نفس انسان سرچشمه می ‏گیرد و یکی از «ملکه»های شریفه نفسانی ‏است.[2] غیرت، نمود خاصی در نفس انسانی دارد که از خودخواهی های او (گاه مثبت و گاه منفی) و دوست داشتن خویشتن سرچشمه می گیرد و گاهی نیز دین، نمایان کننده و تأکید کننده غیرت است.

غیرت در قرآن

قرآن در آیات ۶۰ تا ۶۲ سوره احزاب، به عنوان غیرت دینی در برابر مزاحمان و منافقان و شایعه‌پراکنان، برخوردی قاطعانه داشته و می‌فرماید: «لَئن لَم ینَتهِ المُنافِقُونَ و الّذین فی قلوبهم مَرَضٌ و الُمُرْجِفُونَ فی المدینة لَنغفرینَّکَ بِهِم ثُمَّ لایجارونَکَ فیها اِلاّ قلیلاً مَلعُونینَ اَینَما ثَقفوا اُخِذُوا و قُتّلِوُا تقتیلاً سُنَّةَ اللهِ فی الّذین خَلَوا مِن قَبلُ و لَن تَجِدَ لِسُنَّةِ الله تبدیلاً»؛ «اگر منافقان و بیماردلان و آن‌ها که اخبار دروغ و شایعات بی‌اساس در مدینه پخش می‌کنند، دست از کار خود برندارند، تو را بر ضد آنان می‌شورانیم، سپس جز مدّت کوتاهی نمی‌توانند در کنار تو در این شهر بمانند و از همه جا طرد می‌شوند، و هر جا یافته شوند گرفته خواهند شد و به سختی به قتل خواهند رسید. این سنّت خداوند در اقوام پیشین است، و برای سنّت الهی هیچ‌گونه تغییر نخواهی یافت».
 

نظر مفسران در مورد سه گروه منافقان شایعه پراکن، اراذل و مزاحمین نوامیس مسلمان:

برخی از مفسران آیات مذکور را  که سه گروه منافقان شایعه پراکن، اراذل و اوباشی مزاحم زنان مسلمان و شایعه‌پراکنان علیه زنان با ایمان، را تهدید به مجازات شدید، تبعید و قتل کرده، رساننده مفهوم غیرت می‌دانند.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در روایتی فرمودند: «اَلا وَ اِنَّ اللهَ حَرَّمَ الْحَرامَ وَ حَدَّ الحُدودَ وَ‌ ما اَحَدٌ اَغْیرَ مِنَ اللهِ وَ مِنْ غَیرَتِهِ حَرَّمَ الْفواحِشَ.» [3] (آگاه باشید که خداوند، محرمات را حرام و حدود را وضع کرد و هیچ کس غیورتر از خدا نیست که از روی غیرت، زشتی‌ها را حرام کرده است.)
 

بی غیرتی، نقطه مقابل غیرت

در مقابل این صفت غیرت، صفت ناپسند بی غیرتی است که در روایتی از امیرمومنان علیه السلام آمده که: «انَّ اللهَ یَغارُ لِلْمؤمِنِ فَلْیَغَرْ، مَنْ لا یَغارُ فَاِنَّهُ مَنْکُوسُ الْقَلْبِ»[4] خداوند برای مؤمن، غیرت می ورزد، پس او نیز باید غیرت آورد. هر کس غیرت نورزد، دلش وارونه است. منکوس در لغت، یعنی مقلوب، واژگون و سر و ته. حتی در لغت به بچه ای که به صورت غیرطبیعی و با پا به دنیا بیاید، «أَلوَلَدُ المَنکوس» می گویند. یعنی قلب وی واژگون و سر و ته است؛ یعنی چیزی وارد آنها نمی شود و راهی برای تغییر و تطهیر ندارند. در حقیقت قلب واژگونه که سیر و حرکت معنوی آنها بر غیر صراط مستقیم و برخلاف فطرت است، لذا ثمری ندارد و به نتیجه نمی رسد. در حدیث دیگری در کافی شریف، امام باقر علیه السلام، قلوب را به سه قلب تقسیم فرموده: «اولین آنها، قلب منکوس است که در آن خیری نیست، و آن قلب کافر است...»[5]
امام باقر علیه السلام، قلوب را به سه قلب تقسیم فرموده: «اولین آنها، قلب منکوس است که در آن خیری نیست، و آن قلب کافر است...»

منظور از قلب وارونه چیست؟

از مجموع این بیانات چنین برمی آید که: منظور از منکوس، قلب واژگونه ای است که هیچ گونه ارزش اخلاقی در وجودش بعنوان خیر و نیکی استقرار پیدا نمی کند، مانند کاسه ای که وارونه زیر باران گذاشته شده که هر قطره ای که بر او می ریزد، با اصابت به آن به گوشه ای می افتد و خود قابلیت ظرف بگونه ای است که نمی تواند به مقام مظروف بودن نائل آید.
 

رفع یک شبهه: آیا غیرت، همان تعصب ناپسند است؟

ممکن است که گفته شود، غیرت همان تعصب است که باید در جواب بگوییم، تعصب به معنی «وابستگی غیر منطقی به چیزی» تا آنجا که انسان حق را فدای آن کند؛ که در کلامی از امام سجاد علیه السلام «تعصب و حمیت آن است که انسان، انسان های بد شهر خویش را بر انسانهای خوب دیگر شهرها ترجیح دهی»[6] یعنی ترجیح بد بر خوب و ملاک ترجیح، وابستگی غیر منطقی آدمی به آن. اما غیرت، وابستگی منطقی و قابل دفاع، است که نسبت به دین، ناموس، و اولاد، و تربیت آنها و ... جزء اموری است که در اسلام به محافظت از آن و ترک اهمال  نسبت به آنه، بسیار توصیه شده است.

پس تفاوت بین تعصب و غیرت، در وابستگی غیر منطقی و وابستگی منطقی و همچنین در نزاع حق فدای باطل و باطل فدای حق، است.

البته ناگفته نماند که غیرتی که محل بحث است، غیرت ناموسی است و الا غیرت دینی و غیرت ملی نیز از اقسام غیرت در جای خود، مهم است.

صفت غیرت بقدری مهم است که باید جزء صفات کسبی مرد خانه بشود، اگرچه خلاف طبعش باشد؛ در حدیثی از امام صادق(ع) آمده: «إنَّ المَرءَ یحتاجُ فی مَنزِلِهِ وَ عِیالِهِ إِلی ثَلاثِ خِلالٍ یتَکَلَّفُها وَ إن لَم یکُن فی طَبعِهِ ذلِکَ: مُعاشَرَةٌ جَمیلَةٌ وَ سَعَةٌ بِتَقدیرٍ وَ غَیرَةٌ بِتَحَصُّن»[7] مرد در خانه و نسبت به خانواده‌اش نیازمند رعایت سه صفت است هر چند در طبیعت او نباشد: خوش رفتاری، گشاده دستی به‌اندازه و غیرتی همراه با خویشتن داری.
مرد در خانه و نسبت به خانواده‌اش نیازمند رعایت سه صفت است هر چند در طبیعت او نباشد: خوش رفتاری، گشاده دستی به‌اندازه و غیرتی همراه با خویشتن داری

غیرت در فقه و حقوق

غیرت از لحاظ فقه و حقوق، در کتاب تحریرالوسیله چنین آمده: «اگر به ناموس کسی خواه همسرش باشد یا دیگران به قصد تجاوز حمله شود، واجب است به هر وسیله ممکن آن را دفع کند گرچه به کشتن مهاجم بیانجامد، بلکه اگر قصد آبروریزی به کمتر از تجاوز هم داشته باشد، به ظاهر حکمش همین است.»[8]

آثار غیرت
در روایات اهل بیت علیهم السلام آثاری برای غیرت بیان شده است که به برخی از آنها می پردازیم.

اولین اثر غیرت، تکمیل ایمان
 پیامبر(ص) می فرمایند: «إِنَّ الْغَیرَةَ مِنَ الْإِیمَانِ»[9]؛ یقیناً غیرت جزء ایمان است.

دومین اثر غیرت، دوری از زنا
از نگاه امام علی(ع) دوری از زنا، اثر غیرت است آنجایی که فرمود: «مَا زَنَی غَیورٌ قَطُّ»[10]؛ هرگز یک انسان غیور زنا نمی‌کند.

سومین اثر غیرت، سلامتی نسل انسان
استاد مطهری، در مورد مهم‌ترین اثر غیرت در مردان می‌نویسد: «اگر حس غیرت هم در مرد نمی‌بود که محل بذر را همیشه حفاظت و پاسبانی کند، رابطة نسل ها با یکدیگر به کلی قطع می‌شد، هیچ پدری فرزند خود را نمی‌شناخت و هیچ فرزندی نمی دانست پدر خود کیست. قطع این رابطه، اساس اجتماعی بودن بشر را متزلزل می‌سازد».[11]

استاد مطهری، در مورد مهم‌ترین اثر غیرت در مردان می‌نویسد: «اگر حس غیرت هم در مرد نمی‌بود که محل بذر را همیشه حفاظت و پاسبانی کند، رابطة نسل ها با یکدیگر به کلی قطع می‌شد، هیچ پدری فرزند خود را نمی‌شناخت و هیچ فرزندی نمی دانست پدر خود کیست. قطع این رابطه، اساس اجتماعی بودن بشر را متزلزل می‌سازد».
چهارمین اثر غیرت، کسب دوستی خدا.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)، فرد مشرکی را به خاطر غیرت ورزی اش، از کشته شدن نجات می دهد و او را می ستاید، امام صادق (علیه السلام) در این باره روایت می کند: اسیرانی را به محضر پیامبر آوردند، پیامبر فرمود: جز یک نفر، بقیه را گردن زنند. آن مرد (نجات یافته) گفت: چرا مرا از قتل رها کردی؟ پیامبر فرمود: خداوند با پیک وحی اش به من خبر داد که در تو پنج ویژگی وجود دارد که آنها را خداوند و رسولش دوست می دارند؛ «اَلْغَیْرَهُ الشَدیدَهُ عَلَی حَرَمِکَ وَ السَّخاءُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ وَ صِدْقُ الْلِسانِ وَ الشَّجاعَهُ»[12] غیرت شدید در مورد ناموست، سخاوت، حسن خلق، راست گویی و داشتن شجاعت.